Odznaka honorowa "Działacza opozycji antykomunistycznej lub osoby represjonowanej z powodów politycznych" – polska odznaka honorowa, która jest przyznawana przez kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych działaczom opozycji antykomunistycznej oraz osobom represjonowanym z powodów politycznych w okresie PRL. Odznaka została ustanowiona 20 marca 2015 roku ustawą o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych w uznaniu szczególnych zasług dla Polski przez tych jej obywateli, którzy w latach 1956–1989 z narażeniem własnego życia, wolności, majątku lub praw pracowniczych angażowali się w działalność antykomunistyczną zmierzającą do odzyskania suwerenności i niepodległości Ojczyzny lub byli z tych powodów represjonowani. Ustawa weszła w życie 31 sierpnia 2015 roku. Zgodnie z ustawą działaczem opozycji antykomunistycznej jest osoba, która w okresie od dnia 1 stycznia 1956 roku do dnia 4 czerwca 1989 roku, łącznie przez co najmniej 12 miesięcy prowadziła, w ramach struktur zorganizowanych lub we współpracy z nimi, zagrożoną odpowiedzialnością karną, działalność na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości i suwerenności lub respektowania politycznych praw człowieka w Polsce. Natomiast osobą represjonowaną z powodów politycznych jest osoba, która w okresie od 1 stycznia 1956 roku do 4 czerwca 1989 roku:

przebywała w:

- więzieniu lub innym miejscu odosobnienia na terytorium Polski na mocy wyroku wydanego w latach 1956–1989 albo bez wyroku jednorazowo przez okres dłuższy niż 48 godzin lub wielokrotnie przez łączny okres dłuższy niż 30 dni, za działalność na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości i suwerenności lub respektowania politycznych praw człowieka w Polsce,

- ośrodku odosobnienia na podstawie art. 42 dekretu o stanie wojennym za działalność na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości i suwerenności lub respektowania politycznych praw człowieka w Polsce;

- przez okres powyżej 30 dni pełniła zasadniczą służbę wojskową lub czynną służbę wojskową w ramach ćwiczeń wojskowych, do której odbycia została powołana z przyczyn politycznych za działalność na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości i suwerenności lub respektowania politycznych praw człowieka w Polsce;

- brała udział w wystąpieniu wolnościowym na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości i suwerenności lub respektowania politycznych praw człowieka w Polsce i w związku z tym:

- na skutek działania wojska, milicji lub organów bezpieczeństwa państwa, o których mowa w art. 5 ustawy o IPN, zwanych dalej "organami bezpieczeństwa państwa", poniosła śmierć, doznała uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia na okres dłuższy niż 7 dni,

- była inwigilowana przez organy bezpieczeństwa państwa i podjęto wobec niej bezprawne działanie polegające na popełnieniu na jej szkodę przestępstwa lub wykroczenia,

- była pozbawiona możliwości wykonywania swojego zawodu,

- została z nią rozwiązana umowa o pracę,

- została relegowana z uczelni wyższej lub innej szkoły,

- była objęta zakazem publikacji przez Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, wojewódzki lub miejski urząd kontroli prasy, publikacji i widowisk albo Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk lub okręgowy urząd kontroli, publikacji i widowisk przez okres dłuższy niż jeden rok,

- była poszukiwana listem gończym, oskarżona lub skazana za popełnienie przestępstwa lub wielokrotnie skazywana za popełnienie wykroczenia, za działalność na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości i suwerenności lub respektowania politycznych praw człowieka w Polsce.

Jednocześnie za działacza opozycji antykomunistycznej lub osoby represjonowanej z powodów politycznych nie może być uznana osoba, która:

- była pracownikiem, funkcjonariuszem lub żołnierzem organów bezpieczeństwa państwa, chyba że przedłoży dowody, że przed dniem 4 czerwca 1989 roku, bez wiedzy przełożonych, czynnie wspierała osoby lub organizacje działające na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości i suwerenności lub respektowania politycznych praw człowieka w Polsce lub

- co do której w archiwum IPN zachowały się dokumenty wytworzone przez nią lub przy jej udziale, w ramach czynności wykonywanych przez nią w charakterze tajnego informatora lub pomocnika przy operacyjnym zdobywaniu informacji przez organy bezpieczeństwa państwa.

Status działacza opozycji antykomunistycznej lub osoby represjonowanej z powodów politycznych potwierdza, w drodze decyzji administracyjnej, Szef Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych. Nadaje on również odznakę honorową na wniosek działacza opozycji antykomunistycznej lub osoby represjonowanej z powodów politycznych o potwierdzonym statusie działacza opozycji antykomunistycznej lub osoby represjonowanej z powodów politycznych. Odznace towarzyszą 2 legitymacje, o ile o odznakę wystąpi działacz opozycji antykomunistycznej lub osoba represjonowana z powodów politycznych:

- legitymacja potwierdzająca nadanie odznaki honorowej (w postaci kartonikowej, o wymiarach 104 x 151 mm)

- legitymacja, plastikowa, ze zdjęciem, o wymiarach 85 x 54 mm (takie wymiary, z dokładnością do 1 mm, ma obecnie obowiązujący dowód osobisty w Polsce).

Legitymacja plastikowa nie jest wydawana rodzinom osób zmarłych. Łączny koszt funkcjonowania odznaki w ciągu pierwszych 10 lat po jej ustanowieniu wyniesie 1,26 mln zł, z czego 600 tysięcy zł w roku jej ustanowienia. Łączny koszt wytworzenia i wysyłki odznaki honorowej oraz legitymacji wyniesie 20 zł. Osoba o potwierdzonym statusie działacza opozycji antykomunistycznej lub osoby represjonowanej z powodów politycznych znajdująca się w złej sytuacji materialnej może dodatkowo wystąpić do Szefa Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych o miesięczne świadczenie w wysokości 400 zł. 27 maja 2015 roku Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych ogłosił konkurs na projekt graficzny odznaki honorowej i legitymacji dla byłych działaczy opozycji antykomunistycznej i osób represjonowanych z powodów politycznych. W wyniku tego konkursu zespół, którego zadaniem było jego rozstrzygnięcie, w lipcu 2015 roku odstąpił od wskazania zwycięskiego projektu, oraz wyłonił autora zwycięskiego projektu legitymacji – został nim Ryszard Szwemer. W wyniku delegacji ustawowej Minister Pracy i Polityki Społecznej przedstawił 17 lipca 2015 roku projekt rozporządzenia, zawierający wzór odznaki honorowej, który został opracowany przy współudziale reprezentantów środowisk opozycji antykomunistycznej i osób represjonowanych z powodów politycznych, którzy wchodzili w skład zespołu oceniającego prace nadesłane w otwartym konkursie na projekt graficzny odznaki honorowej i legitymacji. W projekcie tego rozporządzenia są przedstawione również wzory legitymacji, w tym zwycięski w konkursie projekt legitymacji Ryszarda Szwemera (po niezbędnych przeróbkach). Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 17 sierpnia 2015 roku w sprawie odznaki honorowej i legitymacji dla działaczy opozycji antykomunistycznej lub osób represjonowanych z powodów politycznych weszło w życie 31 sierpnia 2015 roku. Ze względu na to, że krąg osób uprawnionych do uzyskania odznaki honorowej w zasadzie pokrywa się z kręgiem osób uprawnionych do otrzymania Krzyża Wolności i Solidarności, odznace honorowej nadano kształt i formę umożliwiające noszenie jej w sytuacjach mniej oficjalnych, na co dzień, jako swoistej odznaki środowiskowej. Takie rozwiązanie zapobiega dublowaniu funkcji Krzyża Wolności i Solidarności przez odznakę honorową. Odznaka ma kształt koła o średnicy 25 mm i jest wykonana z metalu. Tło pola środkowego jest srebrne oksydowane, na nim znajdują się daty 1956 i 1989, w kolorze srebrnym, częściowo nałożone na siebie i lekko przesunięte względem siebie w płaszczyźnie poziomej. Poniżej znajduje się stylizowana flaga Polski, pokryta białą i czerwoną emalią. Wokół pola środkowego jest umieszczony w srebrnym (o barwie jaśniejszej od barwy pola środkowego) oksydowanym otoku wklęsły majuskułowy napis, w kolorze pola środkowego, "ZA ZASŁUGI DLA NIEPODLEGŁOŚCI". Tło pola środkowego jest wklęsłe w stosunku do pozostałych elementów odznaki. Druga strona odznaki jest gładka, z zapięciem. Zgodnie z rozporządzeniem odznakę honorową nosi się na lewej stronie piersi, po orderach i odznaczeniach, jeżeli noszone są jednocześnie. Urząd do spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych szacuje, że osób uprawnionych do noszenia odznaki jest w 2015 roku w Polsce około 120 tysięcy, jednak nie wszyscy o nią wystąpią. Urząd planował wytworzenie 30 tysięcy kompletów w 2015 roku, w następnych latach liczba honorowanych będzie malała. Prezes IPN Łukasz Kamiński w lipcu 2015 roku wystosował do osób uprawnionych do otrzymania odznaki honorowej tzw. "Apel o Solidarność", w którym zwraca się do kręgu osób uprawnionych, a nie będących w złej sytuacji ekonomicznej, o wstrzymanie się ze składaniem wniosków o potwierdzenie ich uprawnień, aby umożliwić sprawne postępowanie w stosunku do osób, które obecnie pilnie potrzebują pomocy.